Polski lekarz, przyrodnik i filozof szkockiego pochodzenia. Cieszył się uznaniem wśród europejskich środowisk naukowych jako autor prac z dziedziny historii naturalnej. Był również pierwszym mieszkańcem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, który stworzył kompendium przyrodnicze.

Jan Jonston urodził się w 1603 roku w Szamotułach. Był synem Szkota, Szymona Johnstona (zm. 1618), kalwina, który pod koniec XVI wieku opuścił swój kraj, prawdopodobnie przed prześladowaniami religijnymi, i Anny Becker (zm. 1617), mieszczanki szamotulskiej. Rodzice Jana pobrali się w 1601 roku.

Jan, podobnie jak ojciec, był kalwinem. Uczył się kolejno w szkole braci czeskich w Ostrorogu (1611-1614), gimnazjum ewangelickim w Bytomiu Odrzańskim (1614-1619) i w gimnazjum w Toruniu (1619-1623). Zamierzał pójść na Uniwersytet Jagielloński, jednak na przeszkodzie stanęły sprawy wyznaniowe. W latach 1623-1625 studiował język hebrajski, filozofię scholastyczną i teologię na Uniwersytecie w Saint Andrews w Szkocji.

W 1625 roku powrócił do Rzeczypospolitej i osiadł w Lesznie, gdzie pracował jako wychowawca młodzieży w rodzinie Kurzbach-Zawadzkich: Władysława i Andrzeja. W czerwcu 1628 roku Jan udał się w swą drugą podróż zagraniczną, jako wychowawca i przewodnik swych podopiecznych. Odwiedził wówczas ziemie niemieckie, Niderlandy, a także Anglię. W czasie tej wyprawy sam pobierał nauki na odwiedzanych uniwersytetach, głównie w zakresie medycyny i badań przyrodniczych. W sierpniu 1631 roku Jonston powrócił do Leszna, aby zostać nauczycielem i wychowawcą Bogusława Leszczyńskiego (ok. 1612-1659), syna Rafała (1579-1636), wojewody bełskiego.

W lutym 1632 roku udał się w kolejną zagraniczną podróż edukacyjną, tym razem z młodym Leszczyńskim i towarzyszącym mu Władysławem Dorohostajskim, synem marszałka litewskiego. Przez ziemie niemieckie, w sierpniu dotarł do niderlandzkiej Lejdy, gdzie ze swoimi wychowankami spędził dwa lata, samemu studiując medycynę. W kwietniu 1634 roku Jonston uzyskał doktorat na podstawie rozprawy De febribus. Miesiąc później przebywał w Anglii, gdzie w Cambridge został przyjęty w poczet doktorów medycyny tamtejszego uniwersytetu.

Następnie przez Niderlandy, Francję, Włochy, Austrię i Morawy powrócił w październiku 1636 roku do Leszna. Zajął się wówczas praktyką medyczną jako lekarz nadworny Bogusława Leszczyńskiego (swojego niedawnego wychowanka) i lekarz miejski Leszna. Został również członkiem rady pedagogicznej tamtejszego gimnazjum. Już wówczas zrodził się u niego pomysł napisania wielkiej syntezy nauk przyrodniczych, którą przygotował z myślą o własnym programie nauczania historii naturalnej.

Pierwsze, bogato ilustrowane wydanie jego najwybitniejszego dzieła przyrodniczego pt. Theatrum Universale Historiae Naturalis ukazało się w sześciu częściach we Frankfurcie nad Menem w latach 1650-1653 (przedmowę do niego napisał w 1649 roku w Lesznie). Encyklopedia ta stanowiła kompendium wiedzy zoologicznej od czasów starożytnych. Przy jej tworzeniu Jonston czerpał z ok. 150 źródeł autorstwa uznanych autorytetów, zwłaszcza z Historia animalium Konrada Gessnera i Historia naturalis Ulisessa Aldrovandiego.

Tekst Jonstona liczy ponad 1500 stron i posiada około 300 tablic z mniej więcej 3000 miedziorytów, które przedstawiają blisko 1000 gatunków zwierząt. Pierwotnie przypisywano je słynnemu rytownikowi szwajcarskiego pochodzenia Matthäusowi Merianowi (1593-1650), który był wydawcą tego dzieła. W XX wieku badacze doszli jednak do wniosku, że Merian jedynie opracował wspomniane ryciny do ponownej publikacji. W większości pochodziły one ze starszych książek, które Jonston posiadał w swoich zbiorach.

Pomimo, że praca Jonstona zawiera wiele informacji, które dzisiaj zaklasyfikowalibyśmy raczej do fantastyki (dużo późniejsze Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego (1700-1763) wcale się pod tym względem nie różniły), jego naukową część należy ocenić, jak na owe czasy, bardzo wysoko. Przez wiele lat dzieło to cieszyło się ogromnym uznaniem, czego dowodem były kilkukrotne wznowienia i przekłady na język holenderski, angielski i francuski w XVII i XVIII wieku.

W czasie potopu szwedzkiego, po spaleniu Leszna w kwietniu 1656 roku Jonston wyjechał z Rzeczypospolitej na Śląsk. Najpierw zamieszkał w Siedliskach, skąd udał się do własnego majątku w Ziebendorff (obecnie Składowice) w księstwie legnickim, który nabył jeszcze w 1652 roku. Zajął się wówczas badaniami naukowymi i wydawał kolejne dzieła. Tam też zmarł w 1675 roku. Pochowano go na cmentarzu kalwińskim w Lesznie.

Był Jonston jedynym w XVII stuleciu powszechnie znanym w Europie przyrodnikiem z Rzeczypospolitej. Jest to tym bardziej istotne, że, mimo swego szkockiego pochodzenia, naukowiec ten utożsamiał się z Polską, gdzie mieszkał i tworzył przez większość swojego życia (często podpisywał się w oficjalnych dokumentach jako Scoto-Polonus). W ciągu swego życia wielokrotnie otrzymywał i odrzucał propozycje objęcia katedr na zachodnioeuropejskich uniwersytetach (m.in. w Deventer, Lejdzie i Frankfurcie).

Przyrodnik stworzył łącznie ok. 35 dzieł. Do innych jego prac, niewymienionych wyżej, należą m.in. zarys medycznych właściwości przyrody Thaumatographia naturalis in decem classes distincta (Amsterdam 1632), traktat filozoficzny Naturae Constantia (Amterdam 1634), podręcznik do medycyny Idea Universae Medicinae (Amsterdam 1644) i praca botaniczna Dendrographia sive Historiae Naturalis de Arboribus et Fructibus… (Frankfurt 1662).

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Bibliografia:

1. Tadeusz Bilikiewicz, Jonston Jan, w: PSB, t. 11, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1964–1965, s. 268-270.
2. Julia Czapla, Między autorem a drukarzem. Dobór ilustracji w Historia naturalis Jana Jonstona, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ. Nauki Społeczne”, nr 14 (3/2016), s. 9-22.
3. Adam Matuszewski, Jan Jonston (1603-1675) przyrodnik, lekarz, historyk, pedagog, [w:] „Jan Jonston. w 400 lecie urodzin (1603-2003)”, Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne, Leszno 2003, s. 10-16.
4. Helena Ostromęcka, Jonston Jan, w: Słownik biologów polskich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987.

Autorzy:

Aleksandra Jakóbczyk-Gola
Mateusz Będkowski