Jan Potocki był słynnym pisarzem, naukowcem i podróżnikiem. Choć w relacjach z wypraw do egzotycznych krain skupiał się raczej na sprawach związanych z ich przebiegiem, a także na kwestiach etnograficznych czy historycznych, część opisów poświęcił również tamtejszej przyrodzie.

Jan Potocki urodził się w 1761 roku w Pikowie na Podolu. Był synem Józefa (1735-1802), krajczego wielkiego koronnego, i Anny Teresy z Ossolińskich (1746-1810). Dzieciństwo spędził przede wszystkim w Warszawie i we włościach rodzinnych na Podolu. W latach 1774–1778 pobierał nauki u prywatnych nauczycieli, głównie w Szwajcarii. Z powodu przyjętego przez rodziców sposobu wychowania przez całe życie lepiej mówił i pisał po francusku, niż po polsku.

W 1778 roku Potocki wstąpił do wojska austriackiego. W styczniu roku następnego w randze podporucznika kawalerii został wcielony do pułku szwoleżerów biorącego udział w wojnie o sukcesję bawarską (1778-1779), podczas której nie doszło do żadnej większej bitwy. W czerwcu Polak został zwolniony ze służby czynnej i przeniesiony do rezerwy (ostatecznie odszedł z tej armii w 1784 roku). Rozpoczął wówczas swoje podróże po świecie.

Latem 1779 roku dotarł na Maltę, gdzie wstąpił do Zakonu Maltańskiego, chcąc brać udział w morskich wyprawach przeciwko piratom berberyjskim. Wiadomo, że, pełniąc służbę, przebywał kilka tygodni w Tunezji. W 1781 roku otrzymał tytuł kawalera maltańskiego i przez Włochy powrócił do Rzeczypospolitej. Na początku 1783 roku prowadził badania archeologiczne i historyczne na Węgrzech i w Serbii. Z kolei na przełomie lat 1783/1784 odwiedził rodzinne włości na Podolu.

W latach 1784-1785 podróżował po Bliskim Wschodzie i południowej Europie, przebywał m.in. w Stambule, Aleksandrii i Kairze. Młody szlachcic miał też okazję podziwiać z bliska piramidy w Gizie i Wielkiego Sfinksa. Po powrocie wziął ślub z Julią Teresą Lubomirską (1764-1794), z którą miał dwoje dzieci: Alfreda Wojciecha (1786-1862) i Artura Stanisława (1787-1832).

W latach 1785-1788 Potocki przebywał w Europie Zachodniej. Po powrocie do ojczyzny nawoływał do zbrojeń przeciw Prusom i liczył na wsparcie ze strony Rosji i Austrii. Przekazał też na wojsko Rzeczypospolitej 20% swoich rocznych dochodów, czyli 10800 florenów, za co powiększono korpus inżynierów. W latach 1788-1790 był posłem na Sejm Czteroletni. W tym okresie założył też w Warszawie Drukarnię Wolną, która tłoczyła głównie drobne druki polityczne, tygodnik relacjonujący debaty sejmowe, a także dzieła swego założyciela. W 1790 roku magnat, jako pierwszy poświadczony źródłowo Polak, uczestniczył w locie balonem. Jeszcze w tym samym roku udał się do Francji, gdzie prowadził rozmowy z ambasadorem szwedzkim w sprawie ewentualnej kandydatury króla szwedzkiego na tron polski po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1791 roku dotarł do Maroka, po czym przez Europę Zachodnią powrócił do Warszawy.

Potocki był zwolennikiem Konstytucji 3 maja, uchwalonej podczas jego nieobecności w 1791 roku, i wprowadzanych przez nią reform, jednak już w kwietniu 1792 roku stracił wszelką nadzieję na naprawę ustroju Rzeczypospolitej. W czerwcu w ramach korpusu posiłkowego wojsk koronnych przybył do Grodna, by służyć ochotniczo jako kapitan inżynieryjny w brygadzie kawalerii w armii litewskiej. Nie wiadomo jednak, czy brał udział w bezpośrednich walkach. Gdy król Polski przystąpił do konfederacji targowickiej i nakazał armii złożyć broń, Jan powrócił do Warszawy. Wycofał się z życia publicznego i zamierzał poświęcić się już wyłącznie nauce.

Od połowy sierpnia do połowy września 1794 roku Potocki poszukiwał w północno-wschodniej części ziem niemieckich źródeł archeologicznych związanych ze Słowianami Połabskimi. Poza badaniem obiektów znajdujących się w terenie (np. kurhanów), podróżnik miał także okazję oglądać zbiory prywatne zawierające różne przedmioty i szczątki słowiańskie (jak się jednak okazało w późniejszych czasach, nie wszystkie z nich były autentyczne). Rozmawiał też ze zniemczonymi potomkami Połabian.

Magnat nie brał udziału w insurekcji kościuszkowskiej. Pod wpływem swego kuzyna, Stanisława Szczęsnego Potockiego i własnego brata, Seweryna, a nawet samej carycy Katarzyny, która wykazywała zainteresowanie twórczością Potockiego dotyczącą Słowian, Jan miał utwierdzić się w swej prorosyjskiej postawie. Na przełomie lat 1796/1797 po raz ostatni gościł w Warszawie, należącej już wówczas do Prus. Następnie został wydelegowany przez szlachtę guberni bracławskiej jako poseł na koronację nowego cara, Pawła I, w Moskwie.

Jeszcze w 1797 roku podróżował wzdłuż Donu i Wołgi na Kaukaz Północny. Wyprawę zakończył w maju roku następnego, przepływając na Krym. Warto zauważyć, że mimo nieoficjalnego charakteru ekspedycji przez cały okres jej trwania Polaka wspierały lokalne władze rosyjskie, a także rosyjscy generałowie i miejscowi duchowni. W maju 1799 roku Jan ożenił się ze swoją kuzynką, Konstancją Potocką (1781-1852), córką Stanisława Szczęsnego. Mieli razem troje dzieci: Andrzeja Bernarda (1800-1874), Irenę (1803-1835) i Teresę (1805-1868). Jeszcze w 1800 roku Potocki wyprawił się na Krym i w jego okolice, gdzie przeprowadzał dalsze badania związane z historią Słowian. Niedługo potem mianowany został tajnym radcą cara.

W 1805 roku otrzymał nominację na członka Departamentu Azjatyckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Został też wyznaczony kierownikiem sekcji naukowej organizowanej właśnie misji dyplomatycznej hrabiego Jurija Gołowkina do Chin. Jej oficjalnym zadaniem było poinformowanie władz Państwa Środka o wstąpieniu na tron cara Aleksandra I, ale faktycznym, głównym celem było zwiększenie handlu rosyjsko-chińskiego.  

Wyprawa przez Syberię dotarła w styczniu 1806 roku do Urgi (obecnie Ułan Bator). Chińczycy nie przepuścili jednak dalej podróżników, m.in. ponieważ ich lider nie chciał pokłonić się przed ołtarzem reprezentującym cesarza Państwa Środka, co było rytuałem, który musiały dopełnić wcześniejsze misje dyplomatyczne. Ekspedycja musiała więc zawrócić do Petersburga.

Na początku 1808 roku Potocki, schorowany i zadłużony, powrócił na Podole. Jeszcze w 1810 roku wyprawił się na Litwę i do Petersburga, a w roku następnym wziął rozwód z Konstancją. Niepowodzenia ostatnich lat wywołały u niego depresję. 23 grudnia 1815 roku popełnił samobójstwo w Uładówce, strzelając sobie w głowę z pistoletu. Został pochowany na cmentarzu przy kościele parafialnym w Pikowie.

Potocki był autorem ok. 30 prac naukowych, do których materiały pozyskiwał również podczas swych wypraw. Zbiór tekstów źródłowych dotyczących jego podróży z lat 1784-1806, opracowanych z niewielkimi skrótami przez Leszka Kukulskiego, wydano po polsku pt. Podróże w Warszawie w 1959 roku. Najsłynniejszym dziełem Jana Potockiego jest jednak zupełnie inny utwór – powieść łotrzykowska pt. Manuscrit trouvé à Saragosse.

• 

Bibliografia:

1. Mateusz Będkowski, Polacy na krańcach świata: średniowiecze i nowożytność. Część 2, Wydawnictwo Promohistoria, Warszawa 2019.
2. Jan Potocki, Podróże, Czytelnik, Wrocław-Warszawa-Kraków 1959.
3. François Rosset, Dominique Triaire, tłum. Anna Wasilewska, Jan Potocki. Biografia, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2006.
4. Maria Ewelina Żółtowska, Potocki Jan, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1984–1985, s. 36-42.

Autor:

Mateusz Będkowski