Wybitny jezuita i uczony przebywający na misji w Chinach, gdzie związany był z upadającą dynastią Ming. Uznawany jest obecnie za jednego z pionierów europejskiej sinologii, a także za jedynego polskiego podróżnika sprzed XVIII wieku, który trzykrotnie przemierzył drogę morską i lądowo-morską między Europą a Państwem Środka.

Pochodzący z Węgier Boymowie przybyli do Rzeczypospolitej wraz ze Stefanem Batorym. Ojciec Michała, Paweł Jerzy(1581–1641), urodzony we Lwowie, był lekarzem Zygmunta III Wazy, rajcą (1620–1641) i wójtem lwowskim (1627–1641).

Michał Boym przyszedł na świat w tym samym mieście w 1612 roku. Po ukończeniu nauki w kolegium jezuickim we Lwowie, w 1631 roku został przyjęty na nowicjat przy Kościele Św. Szczepana w Krakowie. W następnych latach odbył jeszcze studia filozoficzne w Kaliszu, a od 1638 roku był słuchaczem teologii w krakowskim kolegium przy Kościele Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Pozwolenie od władz Zakonu udania się na misję do Chin otrzymał dopiero za dziesiątą prośbą.

Po wyświęceniu na kapłana w 1641 roku w Krakowie i otrzymaniu błogosławieństwa w Rzymie od papieża Urbana VIII pojechał do Lizbony. W dalszą drogę wyruszył w marcu 1643 roku. Przez Przylądek Dobrej Nadziei dotarł do portugalskiego Mozambiku, gdzie przebywał do stycznia 1644 roku. Następnie, na przełomie lat 1644-1645 dotarł do portugalskiego Makau. Przez kilka-kilkanaście miesięcy uczył się języka chińskiego w tamtejszym Kolegium Św. Pawła.

W styczniu 1647 roku skierowano go wraz z kilkoma innymi zakonnikami do pracy na wyspie Hajnan. Na miejscu jezuita prowadził intensywne badania przyrodnicze. Zebrał tam większość materiałów do dzieła Flora Sinensis, które ukazało się po łacinie w Wiedniu w 1656 roku i było pierwszą pracą europejską na temat roślinności chińskiej (zawierało też sporo informacji z innych dziedzin, m.in. o zwierzętach, medycynie i historii Państwa Środka). Prawdopodobnie na Hajnanie Polak przygotowywał także nieopublikowany dotąd atlas Chin, ozdobiony własnoręcznymi rysunkami fauny i flory.

Pod koniec 1647 roku, po inwazji mandżurskiej na Hajnan, jezuici musieli uciekać z wyspy. Na początku następnego roku Boym powrócił do Makau, skąd wysłano go do Zhaoqing, gdzie miał pomagać jezuicie Andreasowi Kofflerowi na dworze sympatyzującego z chrześcijanami cesarza Yongliego, ostatniego władcy Chin z dynastii Ming. W 1648 roku Boym wyprawił się do dawnej stolicy kraju, Xi’an, gdzie sporządził kopię słynnego napisu w języku syryjskim na steli z Xi’an –  miał być też pierwszym Europejczykiem, który dokonał pełnego przekładu inskrypcji tej tablicy.

Od początku 1649 roku Boym znów przebywał na dworze cesarza Yongliego. Najbliższe otoczenie władcy, zachęcone przez Kofflera, zdecydowało się napisać listy do papieża (wówczas był nim Innocenty X), doży Wenecji i generała zakonu jezuitów informujące o trudnym położeniu Mingów i zawierające prośbę o wsparcie przeciw mandżurskim najeźdźcom. Ostatecznie zadanie dostarczenia tych dokumentów i przedstawienia całej sprawy w Europie powierzono właśnie Polakowi. Boym wyruszył w drogę na przełomie lat 1650-1651. Podróżując morzem i lądem, w grudniu 1651 roku dotarł do Wenecji.

Boym został przyjęty na audiencji u doży Francesco Molino dopiero po interwencji francuskiego ambasadora (16 grudnia), jednak nie przyniosła ona pozytywnego rezultatu. Z kolei poparcie udzielone Boymowi przez tego ostatniego było źle widziane w Rzymie, ponieważ papież popierał obóz habsburski przeciwny Francji. Polakowi nie pomagał też fakt, że bez zgody władz swego zakonu wysłał do rektorów kilku katolickich uniwersytetów w Europie Zachodniej pewne pismo. Bronił w nim działalności misyjnej w Chinach jezuity Matteo Ricciego i jego następców, przez dominikanów i augustianów oskarżanych o tolerowanie praktyk niechrześcijańskich, używanie chińskich terminów teologicznych, noszenie wschodnich strojów, przystosowywanie przepisów kościelnych do chińskich realiów (tzw. akomodacja misyjna) i uznawanie Konfucjusza za świętego (ta ostatnia informacja nie była zgodna z prawdą, w rzeczywistości uważali go „jedynie” za wielkiego filozofa i męża stanu).

Za to wszystko Polak wysłany został przez władze kościelne do Loreto, gdzie spędził w odosobnieniu prawie trzy lata. Dopiero w roku 1655 uzyskał audiencję u nowego papieża, Aleksandra VII, który przekazał Boymowi pisemną odpowiedź na list Mingów, która nie zawierała jednak żadnej obietnicy materialnej pomocy dla Chin, jedynie dobre słowo i informację o modlitwie za cesarską rodzinę i jej dwór.

Po tym wydarzeniu wolny już Boym udał się przez Pizę i Genuę do Lizbony, gdzie przyjął go na audiencji król Jan IV. Ten odpowiedział pozytywnie na prośbę cesarza, obiecał nawet zbrojną pomoc. 30 marca 1656 roku podróżnik wypłynął z Lizbony, by przekazać te wieści Mingom. Przez Indie dotarł na teren dzisiejszej Birmy, skąd następnie, częściowo drogą lądową, a częściowo morską, w drugiej połowie 1658 roku przybył do Tonkinu (północny Wietnam). Polski misjonarz przez kilka miesięcy odpoczywał w misji jezuickiej w Hanoi. Następnie udał się do chińskiej prowincji Guangxi, która była już opanowana przez Mandżurów. Nie mógł się przedostać za linię frontu do prowincji Yunnan, gdzie rezydował wówczas dwór cesarza Yongliego. Osłabiony zachorował i zmarł z wyczerpania 22 sierpnia 1659 roku.

Wyboru, tłumaczenia i opracowania fragmentów dzieł misjonarza, części z nich nigdy wcześniej niepublikowanych, dokonał Edward Kajdański w książce pt. Michała Boyma opisanie świata (Warszawa 2009).

• 

Bibliografia:

1. Mateusz Będkowski, Polacy na krańcach świata: średniowiecze i nowożytność, Promohistoria, Warszawa 2017.
2. Michał Boym, Michała Boyma opisanie świata, oprac. Edward Kajdański,
   Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 2009.
3. Edward Kajdański, Michał Boym. Ambasador Państwa Środka, Książka i Wiedza, Warszawa 1999.
4. Edward Kajdański, Michał Boym. Ostatni wysłannik dynastii Ming, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1988.
5. Jan Krzyszkowski, Boym Michał Piotr, [w:] PSB, t. 2, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1936, s. 380-381.

Autor:

Mateusz Będkowski