Autor najwartościowszej i najobszerniejszej relacji w języku polskim o podróży do Ziemi Świętej i Egiptu w XVI wieku. Między innymi dzięki niej należy obecnie do najsłynniejszych i najlepiej poznanych magnatów Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” przyszedł na świat w 1549 roku na zamku w Ćmielowie. Był najstarszym synem Elżbiety z Szydłowieckich (1533–1562) i Mikołaja Krzysztofa zwanego „Czarnym” (1515–1565), głowy rodu Radziwiłłów, a także protektora reformacji na Litwie. Po ojcu odziedziczył tytuł księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a po matce godność hrabiego szydłowieckiego.
Mikołaj wychowany został w duchu protestanckim (najprawdopodobniej był wyznania ewangelicko-reformowanego). Edukację początkową odebrał w domu, następnie uczył się w gimnazjum w Strasburgu i na uniwersytecie w Tybindze. W połowie 1566 roku udał się do Włoch. W Rzymie, gdzie miał okazję rozmawiać z papieżem Piusem V, dokonał konwersji na katolicyzm (przez kilka lat utrzymywał ten fakt w tajemnicy). Na początku 1567 roku powrócił do Rzeczypospolitej, gdzie odebrał dziedziczne dobra po zmarłych rodzicach.
W latach 1567–1568 „Sierotka” na czele prawie tysiąca żołnierzy uczestniczył w wyprawie radoszkowickiej Zygmunta II Augusta. Pomimo faktu, iż był przeciwnikiem unii lubelskiej, ostatecznie złożył przysięgę na wierność królowi z dóbr podlaskich i wołyńskich, a także podpisał akt jej zawarcia w 1569 roku. Otrzymał za to urząd senatorski marszałka nadwornego litewskiego.
Wiadomo, że Radziwiłł wiele czasu w młodości, w tym również na dworze królewskim (Zygmunta II i Henryka Walezego) spędzał na ucztach, polowaniach i romansach. W wyniku tych ostatnich nabawił się kiły, na którą nie znano wówczas lekarstwa (w późniejszych latach do jego schorzeń doszła także dna moczanowa). Pierwsze wyraźne objawy pojawiły się w 1575 roku – dość szybko częściowo utracił słuch. „Sierotka” złożył wówczas ślubowanie udania się do Grobu Świętego w Jerozolimie w razie poprawy stanu zdrowia.
W latach 1577-1578 na czele swoich żołnierzy brał udział w działaniach wojennych Stefana Batorego przeciw Moskwie, za co mianowany został później marszałkiem wielkim litewskim. W tym okresie jeździł też na leczenie do uzdrowiska Szkło pod Jaworowem i do Niemiec. W 1580 roku również udał się na kurację – do Włoch. W połowie roku następnego powrócił do kraju, gdzie brał udział w kolejnej kampanii zbrojnej.
16 września 1582 roku, w towarzystwie przynajmniej kilku osób, „Sierotka” opuścił rodzinny Nieśwież i wyruszył w pielgrzymkę. W grudniu przybył do Wenecji, skąd w kwietniu roku następnego popłynął przez Cypr do Trypolisu. Stamtąd dotarł do Jerozolimy. W ciągu kilkunastu dni w Świętym Mieście i jego okolicy zwiedził m.in. Bazylikę Grobu Świętego, gdzie otrzymał tytuł Rycerza Grobu Świętego, kościoły ormiańskie, Górę Kalwarię, Górę Oliwną i Betlejem. Dotarł nawet do Morza Martwego i rzeki Jordan.
Następnie wraz z towarzyszami wyruszył do Jaffy, skąd w połowie lipca 1583 roku znów popłynął do Trypolisu. Pod koniec miesiąca udał się przez Cypr do Egiptu. Tam miał okazję zobaczyć m.in. Nil, Kair, Gizę, gdzie wspiął się na Piramidę Cheopsa, i Aleksandrię. Z tej ostatniej w październiku popłynął na Kretę, skąd, po kilkumiesięcznym odpoczynku, dotarł do Włoch w marcu 1584 roku. Wreszcie, przez Trydent, Innsbruck, Hall i Wiedeń, powrócił do Rzeczypospolitej (do Nieświeża przyjechał w lipcu). Przywiózł ze sobą różne pamiątki i pewną liczbę egzotycznych zwierząt.
Jeszcze w 1584 roku „Sierotka” wziął ślub z Elżbietą Eufemią Wiśniowiecką (1569–1596). Małżeństwo miało dziewięcioro dzieci, nie wszystkie dożyły pełnoletniości. W 1586 roku zrezygnował z marszałkostwa wielkiego litewskiego w zamian za przywilej na kasztelanię trocką. W latach 1590–1604 pełnił funkcję wojewody trockiego. W 1593 roku wyjechał po raz ostatni zagranicę – na kurację do Włoch. Na przełomie lat 1595/1596 brał udział wraz ze swymi żołnierzami w działaniach przeciw powstańcom kozackim, którzy wtargnęli na teren Litwy. W 1604 roku został wojewodą wileńskim. Jeszcze w 1607 roku walczył po stronie króla z rokoszanami. Ostatnie lata spędził głównie w Nieświeżu, który znacznie rozwinął i rozbudował.
Objawy chorób Radziwiłła nasiliły się w 1610 roku, uniemożliwiając magnatowi normalne funkcjonowanie (w ostatnich latach życia zupełnie utracił słuch, miał też poważne problemy ze wzrokiem, pamięcią i mówieniem). Z końcem 1613 roku był już częściowo sparaliżowany. Zmarł w 1616 roku na zamku w Nieświeżu. Pochowano go – zgodnie z jego wolą – obok żony w podziemiach jezuickiego kościoła, w stroju pielgrzymim (tym samym, w którym przemierzał Bliski Wschód).
Radziwiłł swą relację z pielgrzymki spisał w języku polskim ok. 1590–1591 roku na podstawie notatek z podróży. Szybko stała się ona bardzo popularna wśród znajomych magnata, co skłoniło „Sierotkę” do jej wydania. Najpierw ukazała się ona w przeróbce łacińskiej (z oryginalnego dziennika stworzono cztery obszerne listy pisane do wymyślonego przyjaciela) pt. Hierosolymitana peregrinatio (Braniewo 1601; rozszerzone wydanie: Ierosolymitana peregrinatio, Antwerpia 1614). Książkę następnie przetłumaczono z powrotem na język polski i wydano w Krakowie w 1607 roku pt. Peregrynacja abo pielgrzymowanie do Ziemi Świętej…. Zarówno wersja polska jak i łacińska były wielokrotnie wznawiane. Co ciekawe, istnieją także tłumaczenia na język niemiecki (XVII wiek), rosyjski (XVIII i XIX wiek), a nawet litewski (1990 rok) i białoruski (1994 rok). Najpełniejszym polskim wydaniem jest Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu 1582–1584 (Warszawa 1962), w naukowym opracowaniu Leszka Kukulskiego.
Bibliografia:
- Mateusz Będkowski, Polacy na krańcach świata: średniowiecze i nowożytność. Część I, Promohistoria, Warszawa 2017.
- Tomasz Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549-1616). Wojewoda wileński, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2000.
- Henryk Lulewicz, Radziwiłł Mikołaj Krzysztof zw. Sierotką, w: PSB, t. 30, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1987, s. 349-361.
- Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu 1582–1584,
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1962.
Autor:
Mateusz Będkowski