Ten botanik i lekarz zasłynął jako twórca pierwszego znanego zielnika w języku polskim. W dziele tym znajdują się nie tylko informacje o florze rodzimej i egzotycznej, ale również o faunie różnych części świata.
Nie znamy daty urodzin Stefana Falimirza (znanego też jako Falimierza). Pochodził prawdopodobnie z Rusi i przebywał na dworze wojewody podolskiego Jana Tęczyńskiego w Kraśniku – jednej z siedzib tego rodu. Z inicjatywy Floriana Unglera, krakowskiego wydawcy, Falimirz rozpoczął prace nad pierwszą w języku polskim średniowieczną encyklopedią medyczno-zielarską. Przy tworzeniu swego dzieła wykorzystał źródła antyczne i średniowieczne, nie dziwi więc, że nawet współcześni mu medycy, jak Marcin z Urzędowa, zwracali uwagę, że jest ono przestarzałe i mało przydatne.
Dzieło Falimirza nie posiada karty tytułowej, dlatego nie jest znany jego właściwy tytuł. Przyjęło się używanie w tym znaczeniu nazwy pierwszego rozdziału: O ziolach y o moczy gich, o paleniu wodek z zioł, o oleykach przyprawianiu, o rzeczach zamorskich. Praca została opublikowana w 1534 roku w Krakowie z licznymi ilustracjami drzeworytniczymi (około pięćset, z czego 120 przedstawia zwierzęta), co warto zaznaczyć, były one nowe a nie przedrukowywane. Zarówno warstwa tekstowa, jak i graficzna, stanowi obecnie cenne źródło historyczne. Opracowaniem tym inspirowali się inni naukowcy, tworzący własne zielniki: lekarz i rajca krakowski, Hieronim Spiczyński (przed 1500-1550), który był także patronem Falimirza, i botanik Marcin Siennik (I poł XVI w. – 1588).
Encyklopedia Falimirza zawiera w kilkunastu rozdziałach informacje o roślinach i zwierzętach, podkreślając ich walory lecznicze. Traktatu tego nie można nazwać stricte herbarium. To właściwie kompendium informacji z zakresu historii naturalnej, które pozwalają zachować i odzyskać zdrowie. Są to głównie wiadomości zielarskie, ale też m.in. kulinarne, farmaceutyczne, astrologiczne i medyczne. Część pierwsza, botaniczna, zawiera 300 polskich nazw roślin i ich opisy. Stanowi kompilację opartą na niezwykle popularnej i rozpowszechnionej literaturze medycznej – tzw. Ogrodach zdrowia: Horti sanitatis – krążącej od lat osiemdziesiątych XV wieku w licznych edycjach na terenie Włoch, Francji, a zwłaszcza Niemiec. Część zoologiczna wymienia 138 gatunków polskiej fauny. Wspomina też zwierzęta egzotyczne, czy nawet fantastyczne, np. lwa, wielbłąda czy smoka. Dopełnieniem zielnika są także informacje z zakresu mineralogii oraz wskazówki dotyczące chirurgii. Część rozdziałów poświęconych medycynie przełożył nie Stefan Falimirz, a Jędrzej z Kobylina.
Stefan Falimirz, O ziołach i o mocy ich, F. Ungler, Kraków 1534.
Bibliografia:
- Stanisław Brzozowski, Stefan Falimirz, w: Słownik biologów polskich, red. Stanisław Felisiak, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987.
- Julia Czapla, Niezwykłe zwierzęta w wyobrażeniach uczonych XVI-wiecznej Rzeczypospolitej: fauna egzotyczna w traktacie Stefana Falimirza „O ziołach y o moczy gich…”, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie”. t. 58 (2013 r.), 357-368.
- Stefan Falimirz, O ziołach i o mocy ich, F. Ungler, Kraków 1534.
- Stefan Falimirz, O ziołach i o mocy ich, red. W. Wydra, Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań 2017.
Autor:
Aleksandra Jakóbczyk-Gola