Monastycyzm XV-XVIII w. Tradycja średniowieczna wobec wyzwań nowożytnego humanizmu

Praca nad przeszłością benedyktynów polskich ma posmak przygody. Historia ta pozostała na ogół ukryta, nawet i lekceważona. Tymczasem ujawniają się tu coraz ciekawsze momenty, które jeszcze nie łączą się w jakąś uporządkowaną syntezę, powoli jednak coraz bardziej do niej zbliżają.

 

Paweł Sczaniecki[1]. Jest to fundamentalne studium, którego lektura leżała u podstaw naszego myślenia o znaczeniu nowożytnego monastycyzmu.

 
Dzięki stabilności Reguły św. Benedykta i jej podatności na adaptację do rozmaitych warunków kulturowych, zakony mnisze były zdolne do zmierzenia się również z nowożytnym humanizmem. W odniesieniu do nich hermeneutykę wartości rozumiemy jako wynik interferencji trzech czynników: długiego trwania tradycji monastycyzmu średniowiecznego, renesansowego humanizmu, modyfikującego świat wartości i erudycji mnichów (obecnego np. w kulturze intelektualnej Tyńca od lat siedemdziesiątych XVI w. do co najmniej połowy wieku XVIII), wreszcie katolicyzmu potrydenckiego, zwłaszcza w wersji jezuickiej.

Rodzina zakonów monastycznych (benedyktyni, cystersi, kartuzi i kameduli – zarówno mnisi, jak i mniszki) odgrywa szczególną rolę w kulturze Europy. Założenie przez św. Benedykta klasztoru na Monte Cassino (w latach dwudziestych VI w.) zbiegło się w czasie z likwidacją Akademii Platońskiej w Atenach przez cesarza Justyniana. Klasztory benedyktyńskie uzyskały swoją tożsamość dzięki Regule zakonodawcy, który w sytuacji kryzysu zaczął projektować nie tylko wspólnotę będącą szkołą służby Bożej, ale jednocześnie odtwarzającą rozmaite instytucje i regulacje społeczne Cesarstwa Rzymskiego. Wspomnieć wystarczy tylko zalecenie, aby w klasztorze istniała biblioteka, a każdy mnich w okresie Wielkiego Postu przeczytał w całości jedną książkę (por. RB 48). W sytuacji, gdy poza klasztorem mało kto czytał, zdanie to wydaje się rewolucyjne. Trafnie ujmuje zasługi św. Benedykta dla Europy w tytule kazania wygłoszonego w lubińskim klasztorze Benedyktynów w roku 1756 dominikanin Cyprian Zakiewicz:

Równy w zasługach u nieba, równy i w nadgrodzie wiecznej książęciu apostołów Piotrowi; pierwszy w zachodnich krajach zakonnego życia ścisłemi regułami określanego wynalazca; mniskiego stanu w wysokiej bogomyślności zawisłego i poprzysiężonemi ślubami do służenia Bogu obowiązanego fundator; zakonodawca w łacińskim Kościele; spraw świątobliwością, ducha żarliwością, modlitwy ustawicznością wsławionych patriarcha; przyszłych rzeczy oznajmieniem, objawieniem, opowiedzeniem prorok; wielu narodów do poznania prawdziwego Boga przez swój zakon przyprowadzeniem apostoł; usilnych chęci, aby krew dla Imienia Chrystusowego wylał, pragnieniem, samym zaś w błogosławionych synach swoich skutkiem męczennik; Święty Benedykt Opat, wielki Kościoła Chrystusowego Wyznawca [2].

Prace podjęte przez nas w ramach projektu Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości potwierdziły stwierdzenie o. Pawła Sczanieckiego OSB, które uczyniliśmy naszym mottem. To oznacza, że postawiły przed redaktorami wiele pytań oraz nowych wyzwań. Choć wyda się to paradoksem, należy jednak stwierdzić wciąż poważny niedostatek badań, zarówno szczegółowych, jak i syntez, nad nowożytnym życiem monastycznym w Polsce. […]
 
[1] P. Sczaniecki, Odnowa potrydencka w opactwie świętokrzyskim. Rządy Michała Maliszewskiego 1595–1608, „Nasza Przeszłość” 1985, t. 63, s. 149 (całość: s. 111–149).

[2] Druk. Akademicka: Poznań 1756.

Michał T. Gronowski OSB, Piotr Urbański, Wprowadzenie do lektury tomu [w:] Monastycyzm XV-XVIII w. Tradycja średniowieczna wobec wyzwań nowożytnego humanizmu, red. Michał T. Gronowski OSB, Piotr Urbański, Warszawa 2017.