pod kierunkiem dr hab. Aleksandry Jakóbczyk-Goli

 

Proponowane działania stanowią kontynuację i rozszerzenie jednego z wątków badawczych głównego tematu Pracowni „Obraz natury w kulturze intelektualnej, literackiej i artystycznej doby staropolskiej i oświecenia”. Przedmiotem studiów będą osobliwości świata zwierzęcego: żywe zwierzęta egzotyczne, eksponaty martwe i spreparowane. W szerszej perspektywie –  relacje między kolekcjonerstwem a nauką i praktyką gospodarską. Zjawiska obserwowane na terenie Rzeczpospolitej zostaną usytuowane w kontekście tendencji zaznaczających się w kulturze europejskiej. Wobec tego zamierzone prace zyskają charakter komparatystyczny, a także – wobec różnorodności przedmiotów badań – interdyscyplinarny. Łączyć będą doświadczenia nauk humanistycznych: literaturoznawstwa, historii sztuki i kultury, muzealnictwa z wiedzą zoologiczną i historią nauk biologicznych.

 

Stan badań

Wiele zagadnień dotyczących kolekcjonowania osobliwości w epokach dawnych zostało już w sposób wyczerpujący opracowane. Szczególnie bogatą literaturą przedmiotu mogą poszczycić się zbiory zgromadzone w europejskich Wunderkamerach, gabinetach i studiolach. Także kolekcjonowanie roślin spotkało się z zainteresowaniem obcych badaczy. W mniejszym stopniu opracowane zostały polskie kolekcje – nie tak liczne jak w krajach zachodnich i południowych, a najczęściej eksponujące broń, przedmioty artystyczne i użytkowe. Zagadnienie kolekcjonowania roślin podjęła Małgorzata Szafrańska, autorka monografii Ogrody Zamku Królewskiego w Warszawie (1994), a obecnie nowe rozstrzygnięcia ma przynieść projekt Księgi natury. W kręgu XVI i XVII-wiecznych polskich zielników drukowanych, usytuowany na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu Poznańskiego. Projektem tym, zainicjowanym przez zespół organizujący konferencję „Obraz natury w kulturze intelektualnej, artystycznej i literackiej doby staropolskiej i Oświecenia” (Artes Liberales, 18-20 września 2019), pokieruje dr hab. Katarzyna Krzak-Weiss, prof. UAM, która jest także członkiem naszej Pracowni. Dużą część zadań przewidzianych w projekcie podejmuje dr Aleksandra Jakóbczyk-Gola.

Ze wstępnego rozpoznania wynika, iż kolekcjonowanie zwierząt oraz ich elementów – zarówno gromadzenie okazów żywych jak spreparowanych i poddanych utrwaleniu – nie ma dotychczas osobnego opracowania. Eksponaty te stawały się, obok roślin i minerałów, naturalnym uzupełnieniem kolekcji osobliwości, nie były jednak wyodrębnione i traktowane indywidualnie. Przedstawiany temat badawczy stanowić będzie zatem uzupełnienie wyraźnego badawczego ominięcia.

 

Przedmiot badań

Przedmiotem badań będą znajdujące się na terenie Rzeczypospolitej zbiory i kolekcje dzieł sztuki przedstawiających zwierzęta oraz sztuka sakralna – zarówno zachodnia, jak wschodnia, a także relacje podróżników, traktaty o gospodarstwie, „ogrody zwierząt”: menażerie i zwierzyńce. W zakresie badań znajdą się źródła łączące słowo i obraz: znaki herbowe i emblematy inspirujące rozwój ilustracji naukowej.

 

Pytania inicjujące

Jak postrzegano świat zwierząt i wyodrębniano z niego osobliwości?

Jakim zmianom historycznym podlegała kategoria osobliwości?

Które zwierzęta w danym okresie kultury staropolskiej uważano za dziwne i egzotyczne na tyle, aby stały się eksponatem w gabinecie osobliwości lub w muzeum?

Jak oddziaływały na treść i zakres kategorii osobliwości prace naukowe kolekcjonerów, zastosowanie instrumentów naukowych, odkrycia poszerzające wyobrażenia świata?

Jakie opracowano metody opisywania, hodowania, kolekcjonowania?

Jak sytuował się człowiek wobec coraz bardziej zaskakującego bezmiaru istot żywych?

Co pomagało w ich poznaniu?

Jakie napięcia powstawały między zoologią jako nauką przyrodniczą a tradycją odczytywania znaczeń symbolicznych zwierząt?

Jak przebiegała droga od „kultury ciekawości” do systematyki naukowej zwierząt.

 

Cele badawcze

- zbadanie zawartości polskich kolekcji zawierających eksponaty zwierzęce;

- przedstawienie idei zwierząt jako obiektów kolekcjonerskich, z uwzględnieniem jej przemian w XVI-XVIII w. (tu także kwestia handlu dzikimi zwierzętami);

- zbadanie funkcji „ogrodów zwierząt”: menażerii oraz zwierzyńców;

- obserwacja gromadzenia wiedzy naukowej z zakresu zoologii oraz poszerzenia świadomości istnienia nieznanych dotąd gatunków w oparciu o relacje podróżników;

- wprowadzenie pojęcia gatunku wymarłego;

- omówienie wiedzy praktycznej, szczególnie medycznej, związanej z produktami pochodzenia zwierzęcego;

- omówienie właściwości magicznych przypisywanych zwierzętom i produktom odzwierzęcym;

- analiza ikonografii pod kątem sposobów łączenia rzeczywistego opisu zwierzęcia z wyobrażeniami artystycznymi i kodami kulturowymi;

- rekonstrukcja sieci powiązań i współpracy hodowców, kolekcjonerów, przyrodników i podróżników oraz zakresy ich współpracy;

- analiza językowego obrazu świata natury – szczególnie nazw gatunków zwierząt.

 

Wyniki projektu

Rezultatem projektu będzie stworzenie na stronie internetowej Pracowni swoistego bestiariusza – leksykonu zwierząt. Każde z nich zyska rodzaj karty katalogowej, w skład której wejdzie krótkie studium oraz wybór ikonografii. Opracowania będą przygotowywać młodsi badacze pod opieką bardziej doświadczonych członków zespołu.

 

Uczestnicy

Zamiar uczestniczenia w realizacji projektu zgłosili: prof. Katarzyna Krzak-Weiss (Kierownik projektu dotyczącego zielników, zawierających także informacje o zwierzętach), dr Dorota Łagocka, mgr Albert Kozik, mgr Mateusz Będkowski.