Formowanie kultury katolickiej w dobie potrydenckiej. Powszechność i narodowość katolicyzmu polskiego

Kolejny, szósty tom serii Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europa. Hermeneutyka wartości wprowadza Czytelnika w obszar stosunkowo dobrze rozpoznany w badaniach naukowych, poświecono mu bowiem liczne monografie, szereg rozpraw i studiów. I właśnie intencja przeniesienia się w przestrzeń tak „bliską” badaczom sygnalizuje charakter niniejszego przedsięwzięcia, nakreślając zasadniczy trzon tematyczny tomu: w oparciu o zapoznane materiały i nowe odkrycia będzie to próba świeżego spojrzenia na reformę trydencka i czas po niej przez pryzmat europejskich doświadczeń w tym zakresie. Zostaną postawione pytania o rzeczywista kondycję kultury religijnej XVI wieku (zwłaszcza drugiej jego połowy) i pierwszych dekad XVII stulecia; o charakter podłoża, z jakiego kiełkowały reformistyczne pobudki; o źródła, inspiracje i kierunki przemian; o zasadę sięgania do tradycji w celu poszukiwania nowych rozwiązań; o rezultat spotkań humanitas i christianitas na poziomach kulturowym (literackim i artystycznym), społeczno-komunikacyjnym, politycznym, a nawet mentalnym. Badacze z wielu ośrodków naukowych w Polsce starają się objaśnić problemy dotyczące ścieżek rozwoju nowożytnej kultury religijnej, z nowej perspektywy przedstawiając też charakter i miejsce człowieka w świecie intensywnych doświadczeń kryzysu i reformy.

Badania objęły szeroki zakres piśmiennictwa: teologiczne, polemiczne, hagiograficzne, filozoficzne, społeczno-polityczne, a także twórczość przekładową i teorię komunikacji w jej staropolskich aplikacjach kalwaryjskich; uwzględniona również została emblematyka, a także teksty dotyczące sztuki sakralnej oraz teorii retoryki kościelnej. Celem analiz było ukazanie nie tyle i nie tylko swoistości kultury religijnej Pierwszej Rzeczypospolitej, charakteru i specyfiki pobożności sarmackiej, ile – może nade wszystko – odsłonięcie zasadniczych dróg przemian tej kultury w powiązaniu z koncepcjami równolegle rozwijanymi przez wybitnych myślicieli i pisarzy katolickich w zachodniej Europie. Toteż obserwacjom zostały poddane wzorce osobowe (Mirosław Lenart) oraz tzw. etos Polaka-katolika (Elwira Buszewicz) i charakterystyczne dla nich wartości.

Omówiono także stopień otwarcia się polskiej kultury potrydenckiej na dynamikę rozwoju myśli religijnej w innych krajach europejskich oraz zdolność do prowadzenia z obcą kultura dialogu, możność asymilacji, przekształcania i adaptacji cudzych teorii i idei do własnej, rdzennie polskiej tradycji (Alina Nowicka-Jeżowa, Piotr Urbański, Radosław Grześkowiak). Efektem tych analiz są, z jednej strony, wyraźnie wyartykułowane odpowiedzi na pytania o zakres oraz stopień zaangażowania Polaków w odnowę katolicyzmu, o ich udział na dyskusyjnych forach europejskich, o znajomość pism Sarmatów i siłę oddziaływania tychże pism w krajach, w których kształtował się model potrydenckiej odnowy Kościoła i katolickiej kultury religijnej. Z drugiej strony ukazano drogi napływu do Rzeczypospolitej świeżych idei kontrreformacyjnych, chłonność, zapotrzebowanie i metody wprowadzania postanowień soborowych do praktyki życia religijnego oraz do piśmiennictwa czasów potrydenckich (Alina Nowicka-Jezowa, Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, Marek Prejs, Wiesław Pawlak, Paulina Buchwald-Pelcowa). […]

Justyna Dąbkowska-Kujko, Wprowadzenie [w:] Formowanie kultury katolickiej w dobie potrydenckiej. Powszechność i narodowość katolicyzmu polskiego, red. Justyna Dąbkowska-Kujko, Warszawa 2017.